Bệnh hậu môn trực tràng có thể là bệnh tại chỗ, nhưng cũng có thể là triệu chứng của một số bệnh ở nơi khác như: trĩ (trong tăng áp lực tĩnh mạch gánh), ngứa hậu môn (trong bệnh tăng đường máu).

1. Đặc điểm giải phẫu:- Niêm mạc:

+ Niêm mạc trực tràng là liên bào trụ phủ đến đáy các cột Morgagni (các cột này nối nhau ở phần đáy tạo thành van Morgagni).

+ Niêm mạc phần van Morgagni là liên bào hình khối (lập phương)+ Từ dưới van Morgagni liên bào hình vẩy, nhiều tầng

+ Dưới đường da - hậu môn là liên bào da.- Cơ trực tràng: cơ dọc ở ngoài, cơ vòng ở trong- Mạch máu

:+ Động mạch gồm 3 nhánh: động mạch trực tràng trên, giữa và dưới

+ Tĩnh mạch: nối hai hệ cửa – chủ (trong hội chứng tăng áp lực tĩnh mạch cửa sẽ thấy giãn các vòng nối ở trực tràng).

2. Đặc điểm triệu chứng:

a. Triệu chứng cơ năng- Mót đi ngoài giả, có khi chỉ có một ít phân kèm theo nhầy và máu, hoặc có cảm giác như có vật lạ trong hậu môn.

- Bài tiết nhầy, máu, dịch mủ theo phân- Rát, tưng tức hậu môn (cảm giác đau này xuất phát từ trực tràng và đại tràng xich-ma lan xuống “cơn quặn trực tràng”).

- Chảy máu trực tràng: tự chảy ra hoặc đi ngoài máu đỏ tươi, mức độ ít kèm theo với phân, hay tái phát, có khi chảy máu đơn độc không có phân.

- Rối loạn lưu thống:

+ Táo hoặc lỏng

+ Táo lỏng xen kẽ

+ Phân hình dẹt như lá lúa (gặp trong ung thư trực tràng)

b. Các triệu chứng thực thể

- Tư thế khám hậu môn trực tràng

+ Nằm sấp, chổng mông, đùi gấp vào ngực - bụng

+ Nằm tư thế phụ khoaNằm nghiêng, chân trên co

- Nhìn toàn bộ vùng hậu môn xem

+ Có vết xước do gãi, lỗ rò, khối u, búi trĩ, sa trực tràng.

+ Nhìn hậu môn khi bảo bệnh nhân rặn từ nhẹ đến mạnh (như rặn ỉa).

- Thăm khám trực tràng để phát hiện:

+ Tình trạng trương lực của cơ thắt hậu môn (thường thấy cảm giác ép chặt vào đầu ngón tay khi thăm hậu môn)

+ Khám rãnh trực tràng (Siloninter-hemorrhoidaire)

+ Tình trạng trương lực của cơ mu trực tràng

+ Các khối u, búi trĩ nội, polyp, cục phân rắn

+ Tình trạng thành bên của trực tràng

+ Cuối cùng là xem phân, chất nhầy, máu dính ở trên găng.

Ở nữ: xem tình trạng tử cung và vách trực tràng âm đạo. Ở nam: xem tình trạng túi tinh và tiền liệt tuyến.. Ngoài ra còn thăm phối hợp với nắn bụng, để xem các u vùng tiểu khung

.- Soi trực tràng: qua soi trực tràng đưa máy soi vào sâu 25cm sẽ xác định được tình trạng viêm loét (từng đám xung huyết, niêm mạc thô nhạt màu, hoặc các ổ loét... lỗ rò (trực tràng- âm đạo, trực tràng-bàng quang), trạng thái mạch máu (búi trĩ nội...)

Qua soi trực tràng kết hợp với sinh thiết để có chẩn đoán về tổ chức học- Chụp khung đại tràng có baryt: để kiểm tra hình thái của đại tràng (to, dài, vừa to vừa dài) tình trạng lưu thông, hình các khối u.